Οι ιστορικοί που έχουν συγγράψει Γενικές Ιστορίες, όπως ο J. Bury για την Αρχαία Ελλάδα, ο Ι. Καραγιαννόπουλος για το Βυζάντιο αλλά και ο E. Hobsbawm για την νεώτερη και σύγχρονη Ιστορία της Ευρώπης, έχουν χρησιμοποιήσει μία από τις δύο παρακάτω μεθόδους. Κατά τον πρώτο τρόπο, ο ιστορικός συγγράφει το κείμενο με μεγάλη επιμέλεια μελετώντας τις σχετικές με κάθε κεφάλαιο πηγές και μετά προσθέτει τις βιβλιογραφικές παραπομπές ή τις επεξηγηματικές σημειώσεις, όπου θεωρεί ότι είναι απαραίτητες. Σύμφωνα με τον δεύτερο τρόπο, ο συγγραφέας μελετάει πρώτα όλη την βιβλιογραφία που σχετίζεται με το προς συγγραφή έργο του, κρατάει λεπτομερείς σημειώσεις και κατόπιν συγγράφει σιγά-σιγά το έργο με την βοήθειά τους. Σε γενικές γραμμές, η δεύτερη μέθοδος χρησιμοποιείται κυρίως από νέους ιστορικούς που συγγράφουν πιο εξειδικευμένα έργα (μονογραφίες και επιστημονικά άρθρα) ενώ η πρώτη από ώριμους συγγραφείς που δοκιμάζουν τις δυνάμεις τους σε Γενικές Ιστορίες (έργα Μακρο-Ιστορίας).

Εμείς χρησιμοποιήσαμε ένα μικτό σύστημα. Κατ’ αρχάς, έγινε (και συνεχίζει να γίνεται) εκτενής βιβλιογραφική έρευνα μέσω του Διαδικτύου (από το 1995 και εντεύθεν), στις μεγαλύτερες βιβλιοθήκες του κόσμου για τον εντοπισμό γενικών ιστορικών εγχειριδίων και ειδικότερων γενικών μελετών σχετικών με τα προς συγγραφή κεφάλαια. Μετά την ολοκλήρωση της γενικής βιβλιογραφικής έρευνας για κάθε κεφάλαιο, επελέγη και μελετήθηκε αυτό που θεωρήσαμε το πιο ολοκληρωμένο σύγγραμμα, δηλαδή αυτό που περιείχε πολιτική, οικονομική, κοινωνική και πολιτισμική Ιστορία, έτσι ώστε να αποκτήσουμε μία βασική και γενική θεώρηση των πραγμάτων, όπως βέβαια τα παρουσίαζε ο συγγραφέας του. Σε κάποιες περιπτώσεις χρησιμοποιήθηκε συνδυασμός συγγραμμάτων.  Κατόπιν, έγινε σύγκριση του βασικού εγχειριδίου που είχαμε επιλέξει με άλλα παρόμοιας θεματολογίας και κρατήθηκαν ηλεκτρονικές σημειώσεις από όλα. Κατόπιν, οι σημειώσεις μας από τα γενικά εγχειρίδια χρησιμοποιήθηκαν ως οδηγός για την σύνταξη του περιγράμματος, δηλαδή των τίτλων των κεφαλαίων, αλλά και για την συγγραφή του ιστού, του βασικού δηλαδή πλαισίου της δικής μας Γενικής Ιστορίας. Με τον τρόπο αυτό, είχαμε τον κάθε τόμο σε τίτλους κεφαλαίων, την βασική σειρά των γεγονότων, μία στοιχειώδη χρονολόγηση αλλά και τις απόψεις των σημαντικότερων ιστορικών επί του θέματος που μελετούσαμε. Η σύνταξη του περιγράμματος και η συγγραφή των κειμένων αυτών ολοκλήρωσε την πρώτη φάση του εγχειρήματος κατά την οποία ετέθησαν τα χρονολογικά όρια του κάθε ηλεκτρονικού τόμου, έγινε ο διαχωρισμός της υπό μελέτη περιόδου σε κεφάλαια και υποκεφάλαια και, φυσικά, ολοκληρώθηκε η συγγραφή του βασικού ιστορικού μας κειμένου. Στο αρχικό κείμενό μας, η φάση αυτή χαρακτηρίζεται με την φράση Πρώτη Γραφή αρ. 1 και με κόκκινο χρώμα που δείχνει σε ποιο σημείο έχει φθάσει η ολοκλήρωση του κεφαλαίου.

Κατά την δεύτερη φάση, έγινε πάλι εκτενέστατη ηλεκτρονική βιβλιογραφική έρευνα σε βιβλιοθήκες και στα διεθνή βιβλιοπωλεία μέσω του Διαδικτύου για την επιλογή των πιο τελευταίων εξειδικευμένων μελετών (μονογραφιών) και άλλων πηγών. Έτσι, αγοράστηκε ένας μεγάλος αριθμός σχετικών βιβλίων, που μέχρι σήμερα έχουν ξεπεράσει τις 5.000, από βιβλιοπωλεία σε όλο τον κόσμο, μια που στις περισσότερες περιπτώσεις, οι ελληνικές ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες αποδείχθηκαν ιδιαίτερα φτωχές στις πρόσφατες μελέτες ή δυσπρόσιτες. Από το 2013 και μετά, πολλές μονογραφίες μελετήθηκαν ηλεκτρονικά μέσω της βιβλιοθήκης του Deree College-The American College of Greece. Η μελέτη των μονογραφιών επαύξησε το αρχικό κείμενο δύο ή τρεις φορές ενώ σε πολλές περιπτώσεις το μετέβαλε τελείως. Σε αυτήν την φάση προστέθηκαν οι βιβλιογραφικές παραπομπές αλλά και οι επεξηγηματικές υποσημειώσεις με τις διαφορετικές θεωρίες των επιστημόνων. Κάθε φορά που γίνονταν προσθέσεις, διαβάζαμε όλο το κείμενο του συγκεκριμένου κεφαλαίου και διορθώναμε φραστικές, συντακτικές και γραμματικές αβλεψίες ενώ σε πολλές περιπτώσεις αλλάζαμε και την σειρά των παραγράφων, προσθέταμε ή αφαιρούσαμε κείμενο, ακόμη και ολόκληρα τμήματα υποκεφαλαίων. Έτσι, το κάθε κεφάλαιο γράφτηκε και διορθώθηκε δέκα ή περισσότερες  φορές, ανάλογα με τις δυσκολίες που συναντήσαμε. Με αυτόν τον τρόπο ολοκληρώθηκε το κείμενό μας στο μεγαλύτερο μέρος του σε εμβάθυνση αλλά και σε έκταση. Η φάση αυτή χαρακτηρίζεται με την φράση Ανάπτυξη και έναν αριθμό (από το 2 και μετά) που χαρακτηρίζει τον βαθμό ολοκληρώσεως του κεφαλαίου.

Η τρίτη φάση της συγγραφής μας που συνήθως διεξαγόταν ταυτοχρόνως με την δεύτερη φάση, όπως αυτή εξηγείται παραπάνω, αφορούσε στην μελέτη των κυριότερων ολοκληρωμένων ή εκτενών πρωτογενών πηγών, δηλαδή αρχαίους συγγραφείς, προσωπικές μαρτυρίες, διπλωματικά κείμενα κλπ. Σε αυτήν την φάση δημιουργήθηκαν οι παραπομπές στις πηγές αλλά και οι επεξηγήσεις που αφορούσαν προβλήματα στις πηγές. Η φάση αυτή υπήρξε ιδιαίτερα χρήσιμη διότι έτσι διαπιστώναμε εάν συμφωνούσαμε με τις ερμηνείες που έδιναν στις πρωτογενείς πηγές οι συγγραφείς των μονογραφιών. Δεν ήταν μάλιστα λίγες οι περιπτώσεις κατά τις οποίες συμφωνήσαμε με μερίδα των ιστορικών συγγραφέων, διαφωνήσαμε με άλλους ή και δώσαμε την δική μας άποψη επί του θέματος. Όλες οι διαφοροποιήσεις, βέβαια, αποτυπώθηκαν στις υποσημειώσεις. Η φάση αυτή χαρακτηρίζεται με την φράση Ολοκλήρωση και έναν αριθμό που χαρακτηρίζει τον βαθμό ολοκληρώσεως του κεφαλαίου.

Η τέταρτη φάση της συγγραφής μας αφορούσε άρθρα και άλλες συμπληρωματικές πηγές. Ορισμένα εξειδικευμένα θεματικά ζητήματα αναπτύσσονται συμπυκνωμένα σε άρθρα επιστημονικών περιοδικών Ιστορίας και Αρχαιολογίας αλλά και άλλων επιστημών. Έγινε λοιπόν εκτενής βιβλιογραφική έρευνα σε αγγλικά, αμερικανικά, γαλλικά, γερμανικά αλλά και ορισμένα ελληνικά τέτοια περιοδικά για τον εντοπισμό των σχετικών άρθρων και την μελέτη τους. Από το 2013 και μετά, πολλά άρθρα μελετήθηκαν ηλεκτρονικά μέσω της βιβλιοθήκης του Deree College-The American College of Greece. Επίσης, σε αυτήν την φάση μελετήθηκαν, γεωγραφικοί ιστορικοί άτλαντες, βιβλία τέχνης, ιστορίας της λογοτεχνίας και των επιστημών αλλά και συλλογές πρωτογενών ιστορικών πηγών. Ειδικά για τις τελευταίες, έγινε επιλογή των σημαντικότερων, οι οποίες μεταφράστηκαν και παρατέθηκαν στην κατάλληλη θέση στο κάθε κεφάλαιο. Φροντίσαμε επίσης να εντοπίσουμε εικόνες και σχέδια σε βιβλία τέχνης και αρχιτεκτονικής και να παραπέμψουμε βιβλιογραφικά εκεί για όλα τα έργα τέχνης και αρχιτεκτονικής που αναφέραμε στο κείμενό μας. Τα τελευταία στάδια ολοκληρώσεως του κεφαλαίου χαρακτηρίζονται με την φράση Τελικό Δοκίμιο και έναν αριθμό που χαρακτηρίζει τον βαθμό ολοκληρώσεως του κεφαλαίου. Με αυτόν τον τρόπο, λοιπόν, συμπληρώθηκε η συγγραφή κάθε ηλεκτρονικού τόμου του έργου Η Μεσόγειος, η Ελλάδα και η Ευρώπη. Ιστορία Αρχαιολογία Πολιτισμός (3000 π.Χ. - 2000 μ.Χ.)

Σε ορισμένες συγκεκριμένες αλλά λίγες περιπτώσεις έγιναν παραπομπές σε ηλεκτρονικές σελίδες, οι οποίες ελπίζουμε πως θα είναι και στο μέλλον προσπελάσιμες ή/και εντοπίσημες από τους αναγνώστες. Η ενασχόλησή μας με το Διαδίκτυο (Internet) ήδη από την αρχή (1995) που έγινε διαθέσιμο στην Ελλάδα μέσω της τότε ιδιωτικής εταιρίας παροχής ηλεκτρονικών υπηρεσιών Compulink μας έδειξε τον πολύ δυναμικό, δηλαδή συνεχώς μεταβαλλόμενο, χαρακτήρα του, γεγονός αντίθετο με το αξίωμα της ιστορικής βιβλιογραφικής παραπομπής. Δηλαδή, η πηγή στην οποία παραπέμπει ο ιστορικός πρέπει να είναι διαθέσιμη στον αναγνώστη του για πάντα έτσι ώστε ο τελευταίος να μπορεί να ελέγξει την ακρίβεια της ιστορικής συγγραφής. Πάντως, εξαιτίας αυτού του γεγονότος, τα πανεπιστημιακά ιδρύματα καταβάλουν κάθε προσπάθεια να διατηρήσουν τους ιστότοπούς τους με τέτοιο τρόπο ώστε οι ηλεκτρονικές παραπομπές των συγγραφέων να είναι ακριβείς. Παρά τα όσα αναφέραμε, στην γενική βιβλιογραφία μας και όπου παραθέτουμε πρωτογενείς πηγές, δώσαμε και τον ηλεκτρονικό σύνδεσμο (link) για διευκόλυνση του αναγνώστη που μπορεί να μην έχει πρόσβαση στην έντυπη έκδοση της πηγής. Σε κάθε περίπτωση, εάν μια ιστοσελίδα δεν έχει αποσυρθεί τελείως από το Διαδίκτυο αλλά έχει απλώς αλλάξει θέση, μπορεί να εντοπισθεί εάν αναζητηθεί ο τίτλος της ή κάποια λέξη κλειδί μέσω μιας ηλεκτρονικής μηχανής αναζητήσεως (π.χ. Google).

Η παράθεση της μεθόδου που χρησιμοποιήσαμε και χρησιμοποιούμε για την συγγραφή της Γενικής Ιστορίας μας μπορεί να φαίνεται χρονοβόρα αλλά εύκολη. Η αλήθεια είναι ότι στην πράξη είναι ιδιαίτερα δύσκολη αλλά ταυτοχρόνως απλή και αποτελεσματική. Η συγγραφή ιστορικού έργου περιλαμβάνει ερευνητικό αλλά και φιλολογικό κόπο. Στις φυσικές επιστήμες, ο ερευνητής και μελετητής δεν έχει παρά να διεξαγάγει τα πειράματά του, να εξαγάγει τα συμπεράσματά του και να συγγράψει ένα συνήθως πολύ σύντομο κείμενο με τα συμπεράσματά του. Με τον ίδιο τρόπο, ο μυθιστοριογράφος θα μελετήσει καταστάσεις και ανθρώπινους χαρακτήρες και θα γράψει το μυθιστόρημά του. Αντιθέτως, ο ιστορικός πρέπει να καταβάλει διπλό κόπο: πρώτα θα διεξαγάγει επιστημονική έρευνα μελετώντας πλήθος ετερόκλητων μεταξύ τους πηγών (ιστορικά, φιλολογικά αλλά και επιστημονικά κείμενα της εποχής που μελετά, βιογραφίες, εικόνες, σχέδια, χάρτες, ταινίες, μνημεία, ιστορικούς και αρχαιολογικούς χώρους, στρατιωτικές τεχνικές κλπ) ενώ κατόπιν θα καταναλώσει ίσο χρόνο για την συγγραφή της Ιστορίας του, η οποία πρέπει να βασίζεται στις πηγές που έχει μελετήσει. Η συγγραφή μάλιστα αυτή είναι μία επίπονη εργασία που απαιτεί απόλυτη προσήλωση και πνευματικό κόπο για την παραγωγή ενός όσο το δυνατόν ορθού επιστημονικά αλλά και γλαφυρού και κατανοητού φιλολογικά κειμένου.

Παρ’ όλα όσα έχουμε αναφέρει και ανεξαρτήτως του κόπου που θα καταβάλει ο ιστορικός, ο τελικός κριτής της Ιστορίας του είναι ο αναγνώστης. Ας κρίνετε λοιπόν εσείς φίλοι αναγνώστες του Η Μεσόγειος, η Ελλάδα και η Ευρώπη. Ιστορία Αρχαιολογία Πολιτισμός (3000 π.Χ. - 2000 μ.Χ.) το έργο μου.

Η Μεσόγειος, η Ελλάδα και η Ευρώπη